Dünyada ekiliş alanı itibarıyla ilk sırada yer alan tahıllar, her yıl değişik etmenlerin neden olduğu hastalıklar nedeniyle verim ve kalite kayıplarına uğramaktadır. Son yıllarda Türkiye'nin tahıl üretim potansiyeli yüksek olan illerinde görülen ve zaman zaman salgınlara (epidemi) neden olan Sarı cücelik virüs hastalıkları kışlık ekmeklik ve makarnalık buğday başta olmak üzere arpa, yulaf gibi tahıl türlerinin dane verim ve kalitesinde önemli kayıplar oluşturmaktadır.

Sarı cücelik virüs hastalıklarının buğdayda neden olduğu en tipik belirti sarılık ve cüceliktir. Yaprak uç ve kenarlarından itibaren başlayan sarılık yaprağın tamamını kaplar (Şekil 1). Arpa yaprakları parlak sarı bir renk alır, mısır yaprakları ise sarı, mor veya kırmızımsı bir hale dönüşür. Yulaftaki en tipik belirtisi ise kırmızı, mor ve sarılık şeklindedir. Aynı şekilde tritikale, kuşyemi ve çavdarda da tipik sarılık ve cücelik belirtisi en karakteristik belirtilerdir.

Şekil 1. Sarı cücelik virüs hastalığının neden olduğu buğdayda sarılık ve cücelik belirtileri

Aynı zamanda büyük bir çoğunluğu Poaceae (Buğdaygiller) familyasına mensup, tek ve çok yıllık yabancı ot türleri ile çayır otlarında da enfeksiyona neden olmaktadır (Şekil 2).

Şekil 2. Sarı cücelik virüs hastalıklarının enfeksiyonuna maruz kalmış tarla kenarlarındaki yabancı ot türlerinde görülen sarılık (a) ve kızarıklık (b) belirtileri

Tahıl tarlalarında yer yer lokal sarılık ve cücelik belirtileri en tipik belirtilerdir. Ancak bu belirtiler, sıcaklık stresi, azot ve fosfor noksanlığından ileri gelen belirtiler ile karıştırılabilir. % 11-33 oranı arasında verim kayıplarına neden olan Sarı cücelik virüs hastalıkları, danenin yapısını doğrudan etkileyerek bin dane, hektolitre ağırlığı, gluten indeksi, sedimentasyon ve hamur enerji değerlerinde önemli düşüşlere neden olmaktadır.

Yaprak bitleri ile etkin bir şekilde taşınan bu virüs hastalıklarının 5 ayrı ırkı (Arpa sarı cücelik virüsleri: BYDV-PAV, BYDV-MAV, BYDV-SGV, BYDV-RMV ve Tahıl sarı cücelik virüsü: CYDV-RPV) Türkiye'nin 18 ilinde ve Trakya Bölgesi'nin Edirne, Kırklareli ve Tekirdağ illerinde saptanmıştır. Ayrıca bu virüsleri taşıyan 7 ayrı vektör yaprak biti türleri ile sarı cücelik virüs hastalığına depo ve barınak görevi gören 40 farklı yabancı ot türü yapılan çalışmalarla tespit edilmiştir.

Daha önceleri Türkiye'de çok nadir görülen bu virüs hastalığı, 2000 yılından itibaren Trakya Bölgesi ve Türkiye'nin bazı illerindeki tahıl üretim alanlarında görülmeye başlamıştır. Nitekim 2016 yılı üretim döneminde Trakya Bölgesi'nin Edirne ili başta olmak üzere bazı alanlarında ve Türkiye'nin tahıl üretim potansiyeli yüksek illerindeki tahıl tarlalarında yeniden salgınlara (epidemi) neden olmuştur.

Küresel ısınmanın etkisini gösterdiği son yıllarda artan hava sıcaklıkları virüsü taşıyan yaprak bitlerinin artışına ve buna bağlı olarak bu hastalıkların artan oranda verim ve kalite kayıplarına neden olmaktadır. Önümüzdeki yıllarda sıcaklık arttığı sürece yaprak biti türleri ile taşınan bu hastalıkların tahıl üretim alanlarında olumsuz etkisini göstereceği kaçınılmaz bir gerçektir.

Bu nedenle bu hastalıkların mücadelesinde gerekli önlemlerin alınması, tahıl üretimi açısından son derece önemlidir. Tahıl türlerinin tamamında özellikle buğday, arpa ve yulaf tarlalarında etkisini daha şiddetli gösteren bu hastalıkların 2016 yılı üretim döneminde olduğu gibi geçmiş yıllarda da salgınlara neden olması üzerine söz konusu bu hastalıkların mücadele yöntemleri, yürütücülüğünü yaptığım araştırma projelerinde hem tarla denemeleri hem de laboratuar çalışmalarıyla belirlenmiştir.

Elde edilen sonuçlar Trakya Bölgesinin üretici ve çiftçilerine, tarım kuruluşlarının teknik elemanlarına, sivil toplum kuruluşlarının yetkililerine seminer ve konferanslar şeklinde verilmektedir. Ayrıca yöredeki ve ulusal düzeydeki yazılı ve görsel basın kuruluşlarına, tarım ile ilgili kuruluşların internet sitelerinde konu ile ilgili bilgiler ve mesajlar verilmiştir.

Sarı Cücelik Virüs Hastalıkları İle Mücadele Yöntemleri

Tahıllarda epidemiye (salgın) neden olan Sarı cücelik virüs hastalıklarının mücadelesi için Tekirdağ Valiliği, İl Özel İdaresince desteklenen 3 yıllık uygulamaya yönelik proje sonucunda uygulanması gereken öneriler aşağıdaki şekilde belirlenmiştir.

Geç Ekim Tarihi Önemlidir. Kışlık ekmeklik buğday ve diğer kışlık tahıllar Kasım ayında ekilmelidir. Nitekim Trakya Bölgesi için belirlenen ekim tarihi 10 Kasım- 30 Kasım tarihleri dikkate alınmak suretiyle kasım ayının ikinci haftasından itibaren ekimler yapılmalıdır (Şekil 3).

a b

Şekil 3. Aynı üretim alanında geç ekimin (Kasım ayı) yapıldığı soldaki tarlada (a) hastalık görülmezken Ekim ayında ekimin yapıldığı sağdaki tarlada (b) ise Sarı cücelik virüs hastalığının buğday tarlasını önemli oranda etkilediği görülmektedir.

Uygun Çeşit Seçimi Önemlidir. Her yöreye adapte olmuş verim ve kalitesi yüksek, hastalığa dayanıklı veya tolerant çeşitler ekilmeli ve her yıl farklı çeşitler denemekten de kaçınılmalıdır.

Mutlaka Ekim Nöbeti Uygulanmalıdır. Buğday, arpa, yulaf, tritikale, çavdar, kuşyemi ve mısır üretiminde dane verimini düşüren, unun ve yemin kalitesini azaltan Sarı Cücelik Virüs Hastalıkları ile mücadelede ekim sıralaması yapmak ve ekim nöbeti uygulamak etkili bir mücadele şeklidir. Bu doğrultuda tahıl--yağ bitkisi--yem bitkisi ve tekrar tahıl sıralaması şeklinde üç yıllık ekim nöbeti uygulanmalıdır.

Anıza Ekim Yapılmamalıdır. Tarlaya üst üste buğday ekmekten veya buğday üstüne arpa, yulaf gibi bir başka tahıl ekmekten kaçınılmalıdır. Çünkü buğday hasadında dökülen daneler erken çıkış yapmakta, yaprak bitlerinin taşıdığı ve bulaştırdığı bu virüsler için hazır depo görevi görmektedir.

Yabancı Otlar İle Mücadele Edilmelidir. İyi bir toprak işleme ile tarlayı ekime hazırlarken ayrık, yabani yulaf, brom otu, kanyaş gibi yabancı otlar yok edilmelidir. Ayrıca herbisitlerle veya çapalama ile tarla kenarlarındaki yabancı otlarla mücadele edilmelidir. Virüs hastalıklarını taşıyan yaprak bitlerine barınak görevi gören, yabancı otlarla mücadele edilmezse hastalık kaynağı ortamda varlığını sürekli koruyacak ve hastalık artacaktır.

Çok Tohum Atmaktan ve Sık Ekimden Kaçınılmalıdır. Dekara 18-20 Kg'dan fazla tohum atılmamalıdır. Yüksek verim ve kaliteli üretim için dekara atılan tohum miktarı 18-20 Kg olarak belirlenmiştir. Böylece kök ve kök boğazı hastalıkları ile tarlada ürünün yatması engellendiği gibi kaliteli buğday ürünü de sağlanmış olacaktır.

Dengeli ve toprak tahlil raporlarına uygun gübreleme yapılmalıdır. Özellikle aşırı miktarda azotlu gübre kullanmaktan kaçınılmalıdır. Bu önerilerle birlikte ekimden hasada kadar diğer kültürel faaliyetlere de dikkat edilmelidir.

Sonuç olarak tahıl üretim alanlarında yaygın şekilde görülen Sarı Cücelik Virüs Hastalıklarına karşı mücadelede en etkili yol; geç ekim (Kasım ayı) ve yöreye uygun çeşit seçimidir. Bunun yanı sıra diğer mücadele yöntemlerinin de usulüne uygun yerine getirilmesiyle etkili bir üretimin gerçekleştirilmesi, üründe verim ve kalitenin artışını sağlayacaktır.

KAYNAKLAR

Dayan, S., İlbağı, H.2014. Tekirdağ İli buğday ekim alanlarında ekmeklik buğday (Triticum aestivum L.) çeşitlerinde görülen tahıl virüs hastalıklarının buğday kalite özellikleri üzerine etkilerinin araştırılması. V. Türkiye Bitki Koruma Kongresi.3-5 Şubat, Antalya.s:283.

İlbağı,H. 2003.Trakya Bölgesinde üretimi yapılan bazı buğday türlerinde verim kayıplarına neden olan viral kökenli enfeksiyonların etmenlerinin tanılanması. Doktora Tezi. Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 136s.

İlbağı, H., Pocsai, E., Çıtır, A.,Muranyı, I., Vida., G., Korkut, Z.K. 2003. Results of two years study on incidence of Barley yellow dwarf viruses, Cereal yellow dwarf virus-RPV and Wheat dwarf virus in Turkey. 3rd International Plant Protection Symposium at Debrecen University.15-16 October, Debrecen-Hungary.pp:53-63.

İlbağı, H., Çıtır, A. 2004. Türkiye'de Trakya Bölgesi'nde Barley yellow dwarf virus-PAV enfeksiyonlarının bazı buğday çeşitlerinde verime etkileri. Türkiye I. Bitki Koruma Kongresi. 8-10 Eylül,Samsun.s:211.

İlbağı, H., Çıtır, A., Uysal, M.,Kara, A. 2011. Incidence and molecular characterization of Barley yellow dwarf virus-PAV on Poaceae weeds in the Trakya region of Turkey. Plant Genomics European Meetings.İstanbul-Turkey.May 4-7.pp:63.

İlbağı, H.2013. Tekirdağ ilinde tahıllarda verim ve kaliteyi düşüren virüs hastalıklarının saptanması ve mücadele yöntemlerinin araştırılması. Tekirdağ Valiliği, İl Özel İdaresi Destekli Projenin Sonuç Raporu.150s.

İlbağı,H., Çıtır,A., Kara, A., Uysal, M. 2013a. Trakya Bölgesinde Tahıl Üretim Alanlarındaki Yabancı Otlarda Görülen Sarı Cücelik Virüs Hastalıklarının Saptanması, Karakterizasyonu ve Afitlerle Taşınabilirliklerinin Belirlenmesi. TÜBİTAK Projesi Sonuç Raporu.136s.

İlbağı, H., Çıtır,A., Kara, A., Uysal, M. 2013b. Poaceae Weed Host Range of Luteoviridae Viruses in the Trakya Region of Turkey.16th Symposium European Weed Research Society. Samsun-Turkey. June 24-27.pp.98.

İlbağı, H. 2016. Edirne, Kırklareli ve Tekirdağ illerindeki tahıl üretim alanlarında Sarı cücelik virüs hastalıklarının neden olduğu epidemi hakkında Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına sunulan rapor.

İlbağı, H. 2016a. Tekirdağ ilinde tahıllarda verim ve kaliteyi düşüren virüs hastalıklarının saptanması ve mücadele prensipleri. Yayınlanmış Çiftçi Broşürü.

İlbağı, H. 2016b. Tahıllarda Ekonomik Kayıplara Neden Olan Sarı Cücelik Virüs Hastalıkları ve Mücadele Presnsipleri. TÜRKTOB Dergisi. s:53-56.

İlbağı, H. 2016c. Türkiye'de Tahıl Üretim Alanlarında Görülen Sarı Cücelik Virüs Hastalıkları ve Mücadele Prensipleri. Tarla Sera Dergisi.s:84-85.

İlbağı, H. 2016d. Tahıllarda Verim ve Kalite Kayıplarına Neden Olan Sarı Cücelik Virüs Hastalıkları ve Mücadele Prensipleri. Tarım Gündem Dergisi.s:76-80.

İlbağı, H. Trakya Bölgesi Tahıl Üretim Alanlarında Görülen Sarı Cücelik Virüs Hastalıkları ve Mücadele Prensipleri. Tarım Türk Dergisi. s:70-74.

Lister RM, Ranieri R. 1995. Distribution and economic importance of Barley yellow dwarf. See Ref. 24:29-53.