ÖZEL HABER
Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları Anabilim Dalı öğretim üyesi ve Tarımdan Haber yazarı Prof. Dr. Nurettin Gülşen, Türkiye Kırmızı Et Üreticileri Merkez Birliği tarafından Kahramanmaraş'ın Elbistan ilçesinde yapılan 'Sağlıklı ve Karlı Besicilik' eğitim toplantısında, 'Sığır besisinde besi performansını etkileyen faktörler ve besinin dönemlerine göre besleme teknikleri' konulu bir sunum yaptı.
Gülşen, sunumunda hayvan ırkları başta olmak üzere besi dönemleri ve besleme teknikleri hakkında kapsamlı bilgi verdi.
Besi Performansını Etkileyen Faktörler ve Dönemlerine Göre Besleme Teknikleri
BESİ PERFORMANSI
Sığır besiciliği, uygun bakım ve besleme yapılarak, miktar ve kalitesi yüksek et elde etmek için hayvanların kesim olgunluğuna getirilmesi amacıyla yapılan faaliyettir.
Besicilikte amaç, en yüksek canlı ağırlığa en kısa sürede ve en ekonomik biçimde ulaşmanın sağlanmasıdır.
Besicilikte canlı ağırlık artışı ve yemden yararlanma oranı 'Besi Performansı' olarak belirtilmektedir.
IRK ÖZELLİKLERİNE GÖRE BESİ PERFORMANSI
Her ırkın kendine has bir büyüme eğrisi vardır. Kalıtımla sınırlı olan büyüme için en iyi bakım ve besleme yapılmalıdır.
ANGUS IRKI: İngiliz ırkı, ABD'de ilk sırada, Siyah ve boynuzsuz, Orta büyüklükte çatı, Düşük büyüme oranı
HEREFORD IRKI: İngiliz ırkı, Kırmızı gövde, beyaz yüz, Boynuzsuz, boynuzlu, ABD'de 2. Sırada, Orta derecede çatılı, Düşük büyüme oranı
LİMOUSİN IRKI: Avrupa ırkı, Fransa, Kırmızı, altın sarısı, siyah, Yağsız, kaslı, Randıman süper, ABD'de 3. popüler
CHAROLAİS IRKI: Avrupa, Fransa, Beyaz vücut, pembe burun, Geniş çatılı, Yağsız ve kaslı, ABD'de 4. sırada
SİMMENTAL IRKI: Avrupa, İsviçre, Kırmızı, sarı, siyah/beyaz, Kombine, Et, Süt, Geniş çatılı, ABD'de kombine 6. popüler hayvan.
BRAHMAN IRKI: Hindistan (Bos indicus), Beefmaster (Hereford, Angus, ve %50 Brahman) 7. popüler. Hörgüç,düşük sağrı, uzun kulak, Sıcak ve dış parazitlere dayanıklı, Süt verimi iyi, yavruyu sahipleniyor, ABD'de 11. popüler hayvan, Geç büyüyor, kaslanma zayıf, eti gevrek değil.
BESİ PERFORMANSI: IRK
Etçi ırklar daha hızlı ve ekonomik olarak istenilen canlı ağırlığa ulaşırlar.
Etçi ırklar daha yavaş gelişmekle birlikte besi sonu canlı ağırlıkları daha yüksek olur.
Ülkemizde besiye alınan hayvanların %65' ini yerli sığır ırkları, %35'ini ise kültür ırkı ve melezi sığırlar oluşturmaktadır.
Kültür ırkları: En yaygın olanları Holstein, Montafon ve Simental'dir.
Günlük canlı ağırlık artışı 1400-1600 g civarındadır.
Melezlerde ise 1100–1500 gr arasındadır.
Yerli ırkların besi kabiliyeti kültür ırklarına göre düşüktür.
BESİ PERFORMANSI: SİYAH ALACA (HOLSTEİN)
11 Değişik işletmede 9-15 ay arası besi hayvanında: Günlük C.A. artışı 1024 g, Yemden yararlanma 8.01 düzeylerinde belirlenmiştir.
BESİ PERFORMANSI: SİMMENTAL IRK
Ortalama besi başı ağırlıkları 231, 134 ve 118 kg, yaşları ise 291, 175 ve 135 gün, Besi sonu ağırlıkları 506, 506 ve 505 kg, bu dönemde besi süreleri 224, 308 ve 364 gün, Günlük C.A. kazançları 1228, 1207 ve 1062 g, yemden yararlanma 9.3, 7.4 ve 7.7 olarak tespit edilmiştir. Karkas randımanları % 62, 62, 60, kemik oranı %16, 15, 15, böbrek yağı 9.4, 7.8 ve 6.2 kg bulunmuştur (Altuntaş ve Arpacık 2002).
BESİ PERFORMANSI: YERLİ IRK
Yerli sığır ırkları: Doğu Anadolu Kırmızısı, Güney Anadolu Kırmızısı, Yerli Kara ve Boz Irk. Canlı ağırlık kazancı en uygun olanı Doğu Anadolu Kırmızısı'dır. Yerli ırklarımızda günlük CA artışı 700-800 gramı aşmamaktadır. Uygun besleme şartlarında günlük CA artışı 1000 g civarında olmaktadır.
BESİ PERFORMANSI: YAŞ
Genç sığırlar yedikleri yemi iskelet ve ete dönüştürürler. Genç sığırlarda yağ az olduğu için 1 kg canlı ağırlık artışı için daha az enerji tüketirler. Genç sığırların alış maliyeti de daha düşüktür. Gerçek büyüme et, kemik ve organlardaki artıştır. Dokularda yağ birikmesi bir canlı ağırlık artışı değildir.
Besiye alınacak hayvan 1 yaşından daha küçük olmalıdır. Siyah Alacalarda ve Esmer danalarda 8-18 ay, Yerlilerde ise 15-25 aylar arası büyüme hızı en yüksektir
Yaşlı hayvanların sindirim sistemleri geniştir, daha fazla yem tüketebilir ve canlı ağırlık kazanabilirler. Bu durumda yemden yararlanmaya dikkat edilmelidir. Yaşlı hayvanların kas ve iskelet gelişiminden ziyade kazanılan canlı ağırlığın 2/3'ünden fazlasının yağ olduğu unutulmamalıdır.
BESİ PERFORMANSI: KONDÜSYON
Genç ve sağlıklı olmak koşuluyla kondisyonu zayıf hayvanlar tercih edilmelidir. Yoğun beslemeyle sağlanan telafi büyümesi karlılığı artırmaktadır.
Zayıf ve sağlıklı hayvanlar besi maliyetini azaltır.
TELEFİ EDİCİ BÜYÜME
Bir kısıtlı yemleme dönemini takiben hayvanların göstermiş oldukları hızlı büyüme. Bağırsaklar, karaciğer gibi iç organ ağırlıklarının düşük olması metabolik hızın düşmesine yol açabilmektedir. Sığırlarda günlük en yüksek canlı ağırlık artışı 2 kg'a yaklaşır. En yüksek büyüme hızı yaklaşık olarak 2. ayda son bulur. Tam beslemeden sonraki 4. ayda en düşük düzeye iner.
BESİ PERFORMANSI: ÇATI VE GÖRÜNÜŞÜ
Derin, geniş ve uzun gövdeli, küçük başlı, kısa boyunlu, geniş ve düz sırtlı, geniş ve uzun sağrılı hayvanlar besiye elverişlidir. Uzun bacaklı, dar gövdeli, keskin sırtlı, dar ve kısa sağrılı, kalın derili, uzun boyunlu, iri başlı hayvanların besiye alınması bir fayda sağlamaz.
BESİ PERFORMANSI: CİNSİYET
Erkekler dişilere oranla daha hızlı ve daha fazla canlı ağırlık artışı gösterirler. Erkeklerin besi sonunda ulaştıkları canlı ağırlık miktarı da dişilere göre daha fazladır. Dişiler erkeklere göre daha çabuk yağlanırlar. Erkek hayvan etleri, daha koyu ve daha az yağlıdır.
BESİ PERFORMANSI: ORİJİN
Damızlık değeri yüksek olan boğalardan elde edilen yavruların beside kullanılması gerekir. Kökeni bilinen yavrunun alabileceği canlı ağırlık artışı daha iyi hesaplanabilir.
BESİ PERFORMANSI: BESİ SONU CANLI AĞIRLIĞI
Canlı ağırlık arttıkça 1 kg canlı ağırlık artışının maliyeti yükselir. Kültür ırkı sığırlar için uygun besi sonu ağırlığı 500-550 kg, melezler için 380-450 kg arası kabul edilir.
Yaşlı hayvanlar daha çok kilo alabilir ama yağlanmaları daha fazladır.
BESİ PERFORMANSI: ÇEVRE SICAKLIĞI
Yüksek sıcaklıkta yem tüketimi azalmakta (yaklaşık % 10), düşük sıcaklıkta ise artmaktadır:
Yem tüketimi;
5 ile 10 °C arası % 3,
5 ile -5 °C arası % 5,
-5 ile -15 °C arası % 7,
-15 °C' nin altında ise % 16 oranında artmaktadır.
Soğuk havalarda 200-300 kg ağırlığındaki hayvanlarda kaba yem yediriniz.
AVRUPA'DA BESİ TİPLERİ
Avrupa'da etçi hayvanların buzağıları 5-9 ay süreyle süt emdikten sonra annelerinden ayrılarak besiye alınırlar. Hayvanların yaklaşık %8'i çayırda besiyi tamamlamaktadır. Önemli bir hayvancılık alanı olarak görülmektedir (12.4 milyon etçi damızlık). Avrupa coğrafyasının %16-27'lik kesiminde oldukça kaliteli çayırlarda bu tip bir hayvancılık yapılmaktadır.
Süt ineği işletmelerinden sağlanan ve 16 aylık yaşa kadar çayır silajı, mısır silajı ve konsantre yemlerle yapılan besicilik. Süt ineği işletmelerinden sağlanan ve 12 aylık yaşa kadar konsantre yemlerle yapılan besicilik.
Etçi emen buzağılardan sağlanan ve 16-18 aylık yaşa kadar çayır silajı, mısır silajı ve konsantre yemlerle yapılan besicilik. Etçi emen buzağılardan sağlanan ve 12-15 aylık yaşa kadar konsantre yemlerle yapılan besicilik.
Süt ineği işletmelerinden veya etçi emen buzağılardan sağlanan ve 24 aylık yaşa kadar yazın çayırda kışın kaba yem ve konsantre yemlerle yapılan kastre hayvan besiciliği.
Sütçü veya etçi emen buzağılardan sağlanan, 2.5 ya da daha ileri bir yaşa kadar çayır veya konserve yemlerle beslenen kastre ve düveler. Bu grup organik hayvan yetiştiriciliği sınıfında değerlendirilmektedir.
KUZEY AMERİKA YOĞUN BESİ SİSTEMİ (FEEDLOOT)
Yaklaşık 200-300 kg ağırlığa kadar çayırda annelerinin yanında tutulan hayvanlar buradan yoğun besi ünitelerine alınırlar.
Kesim ağırlığına kadar burada ağırlıklı olarak mısır ile beslenirler. Bu süre market ihtiyacı ve mevsime bağlı olarak 150-250 gün sürebilir.
BESİ PERFORMANSI: TÜRKİYE İŞLETMELERİ
Ortalama besi süresi 244 gün ve CA artış miktarı 253 kg,
981 g ile 1.056 g arasında değişen günlük CA artışı (Ankara İli Tarım İşletmelerinde Sığır Besiciliği Üretim Faaliyetinin Teknik ve Mali Analizi (Yücel 2007)
Kırşehir ilindeki 45 adet işletmeden anket sonuçları:
Besi başı CA 215 kg, besi sonu CA 465 kg,
Ortalama besi süresi 241 gün,
Ortalama günlük CA artışı 1033 g
1 kg CA artışı için 7,77 kg kesif yem tüketildiği tespit edilmiştir (Çelik 2014).
Bursa ili besi işletmeleri:
Besi başlangıç ortalama 223 kg,
Besi süresi ortalama 286 gün,
Besi sonu CA ortalaması 539 kg,
Günlük ortalama CA kazancı 1122 g,
Günlük KM tüketimi 10.43 kg (%90 KM)
Yemden yararlanma 9.29 olarak hesaplanmıştır (Karakaş 2002).
Afyon ilinde besi başı CA 231 kg, besi sonu canlı ağırlığın 485 kg ve besi süresi 202 gün olarak tespit edilmiştir.
Günlük CA artışı 1280 g, YY oranı 8.96 kg ve karkas randımanı % 53.41 olarak bulunmuştur.
BESİ: TAŞIMA-STRES
İlk 45 günde hastalıklar: Geçici hormonal değişiklikler, Enerji ve protein metabolizmasındaki değişimler, İştah ve büyüme oranında gözlenen azalma, İşkembe ve sindirimde bozulma ve Bağışıklık sisteminde oluşan değişimler.
BESİ: BRD KAYIPLARI
ABD'de 100-1000 arası hayvan bulunan işletmelerde gerçekleşen %1.5-2.7 arasındaki ölümlerin %70'i BRD kaynaklıdır.
Hastalığın tedavisi ve verim kayıpları nedeniyle de ekonomik kayıplar ciddi rakamlara ulaşmaktadır.
BESİ: TAŞIMA-STRES
Besi hayvanların 32 saatlik nakliyesi işkembe bakterilerinin sayısında azaltır.
Bakteri sayısı 72 saat sonra eski durumuna gelmektedir.
Yem ve suyun 48 saat süreyle alınamaması işkembede sindirim yapan bakterilerin sayısında %10-25, işkembe faaliyetlerinde %75 azalmaya yol açmaktadır.
5-7 gün içerisinde işkembe faaliyetleri eski haline gelememektedir.
Bu durum yem tüketimini kısıtlayan en büyük faktördür.
BESİ: BAŞLANGIÇ STRESİ
Meradan gelen hayvanlar yemlik ve suluk kullanmayı bilmemektedir.
Daha önce karşılaşmadıkları için silaj, tane yem ve fabrika yemlerini tüketmek istememektedirler.
İşletmelerdeki çamur, sulu dışkı, havasızlık, yeni mikroorganizmalarla karşılaşma, aşı ve ilaç uygulaması gibi faktörlerde ilave olarak stresi artırmaktadırlar.
BESİ PERFORMANSI: GRUPLANDIRMA
Erkek hayvanlarda yeniden gruplandırma yapılmaz. Agresif davranışlar düvelerde gözlenmemektedir. Yeni gelenler yaş ve canlı ağırlığa göre gruplandırılarak besi sonuna kadar yeniden gruplandırma yapılmamalıdır.
BESİ: İŞLETMEYE YENİ GELENLERİN BESLENMESİ
BRD geçiren hayvanların ilk hafta boyunca düşük nitelikli kaba yemlerle beslenmesiyle ortaya çıkan canlı ağırlık düşüklüğü daha sonra telafi edilememektedir.
Kaba yem ağırlıklı besleme hastalık oluşumunu azaltmakta fakat ağırlık artışı ve yem tüketimi olumsuz etkilenmektedir.
Canlı ağırlığı düşük, stres düzeyi yüksek olan hayvanlar için:
Yüzde 50-75 oranında karma-konsantre yem,
Partikül büyüklüğü küçültülmüş yemler yedirilmelidir.
Protein oranının etkisi tam olarak belirlenmemiştir. Yeni gelenlerin yem tüketimlerinin düşük olduğu varsayılarak rasyondaki ham protein düzeyi yüksek tutulmalıdır (%16). Üre ilk iki hafta tavsiye edilmemektedir. Stres üzerine en önemli etkili besin maddesi vitamin A. ABD'de besi işletmelerinin %31.4'ü B vitaminleri uygulamasını yapmaktadırlar. Vitamin E özellikle ilk 28 günde hastalık bulaşmasını azaltmak ve performansı artırmak için etkilidir.
KABA YEM ÇEŞİDİNİN ETKİSİ
Olduğu haliyle % 40 mısır silajı+ % 60 fabrika yemi,
Olduğu haliyle % 40 şeker pancarı posası + % 60 fabrika yemi.
Şeker pancarı posası ve mısır silajının her ikisi de kaba yem olarak kullanılabilir.
BESİ PERFORMANSI: KESİF YEM ORANI
Afyonda 100 işletmede yapılan anket sonuçları: Kesif yem oranı arttıkça günlük CA artışının arttığı, Yem tüketiminin azaldığı, Yemden yararlanmanın iyileştiği tespit edilmiştir.
BESİ PERFORMANSI: RASYON PROTEİN DÜZEYİ
Genç hayvanlar için rasyonda %16-20 ham protein,
Yaşını doldurmuşlar için %11-13, yaşlılar için %7-9 ham protein olmalıdır.
Protein eksikse büyüme durur.
Buğday, arpa veya şeker içeriği yüksek besi rasyonlarında (orta yaşlı ve üzeri) üre kullanımı iyi sonuçlar verebilir.
Genç hayvanlarda standart besi yemleri ile protein ihtiyacı ve kalitesinin sağlanması zordur.
Pamuk tohumu küspesi gibi protein kaynaklarının ilavesi sorunu çözebilir.
Soya küspesi biraz pahalandırır ama protein kalitesi de dikkate alınmalıdır.
BESİ PERFORMANSI: RASYON ENERJİ DÜZEYİ
Fazla proteinin vücutta kullanımı ve atılması için enerjiye ihtiyaç vardır. Rasyonda enerji dengelense dahi yetersizlik oluşur.
Besi yemini çıkarıp tane yem karışımı yapsanız dahi protein fazla gelecektir. Bu durumda enerjiyi biraz fazla tutunuz.
Besi Performansı: Tahıl besisi, arpa besisi veya tam besi
Yoğun yem ağırlıklı besi, besinin 2-3 aylık yaşta başladığı ve 450-500 kg canlı ağırlık ve 13-15 aylık yaş dönemi sonunda bitirildiği bir besi şeklidir.
Kaba yem tamamen veya kısmen çıkarılmaktadır.
Tane arpa ve mısır beside en yaygın olarak kullanılan yemlerdir.
BESİ PERFORMANSI: YOĞUN BESİ
Yoğun beside ırklara göre önerilen kesim ağırlıkları.
Bir tahılın özellikle de arpanın rasyonda yüksek düzeyde (%70-85) kullanılması zorunludur.
ABD'inde rasyonlar %7-13 kadar kaba yem içermektedir.
Ülkemizde ise bu oran çoğu zaman %50 civarında olmaktadır.
BESİ BİTİŞ RASYONLARINDA METAN ÜRETİMİNİ AZALTICI UYGULAMALAR
Yem enerjisinin %3-12'si metan şeklinde kaybolmaktadır.
Metan üretiminde %20 azalma hayvanda 75 g/gün düzeyinde ağırlık sağlamaktadır .
Yoğun arpa yerine mısır kullanıldığında %30 daha az metan üretimi gerçekleşmektedir.
BÜTÜN TANE KULLANIMI
Bütün halde tane yem kullanımı durumunda rasyonda kaba yem azaltılabillir.
Genellikle yaşını doldurmuş hayvanlarda etkiliyken, sütten kesilmiş (6 ay) hayvanlarda bütün tane kullanımının etkisi kaybolmaktadır (Çiğneme faktörü).
Yem tüketim süresi 1 saatten az olan kısıtlı düzeyde besleme yapılan hayvanlarda çiğnemenin azalması nedeniyle nişasta sindirilebilirliği daha düşük kalabilmektedir.
BESİ PERFORMANSI: VİTAMİN-MİNERAL DÜZEYİ
Vitamin A:D:E (IU) oranı 100:10:1 olan karışımlar kullanılmaktadır.
Günlük 30.000 IU vitamin A, 3000 IU vitamin D, 100 IU vitamin E kullanımını garanti altına alınız.
Besi sonu yüksek tane yem kalsiyum eksikliği oluşmaktadır. Tamamlamayı unutmayınız.
Türkiye şartlarında N'lu gübre kullanımı oldukça fazladır. Bu nedenle rasyonda Mg düzeyine dikkat ediniz.
MAYA KULLANIMI
Maya ve mantar kültürleri
Yemlerin lezzetini artırıcı,
İşkembede sindirilebilirliği iyileştirici,
Yem tüketimini artırıcı,
Selülozu yıkımlayan ve asit kullanan bakteri sayısında artış (adaptasyon),
Yemleme sıklığının artış göstermesi işkembe asitliğini iyileştirebilir.
KARKAS KOMPOZİSYONU
Sığırlarda karkas kompozisyonu; besleme düzeyi, hayvanın ırkı, cinsiyeti ve kesim ağırlığından etkilenmektedir.
Rasyonun enerji düzeyi tüketim miktarı karkastaki yağ miktarını önemli düzeyde etkilemektedir.
Holstein danalarda kesim ağırlığı arttıkça karkasta et ve kemik oranında fark görülmezken, yağ oranı artmaktadır.
Karkastaki yağ ve protein miktarı, özellikle besinin son dönemindeki enerji tüketiminden etkilenmektedir.
Yoğun yemleme iç yağ, böbrek ve karkastaki yağ miktarını artırmaktadır.
ŞAP HASTALIĞI
Besi sığırı için zarar 197 $ olarak belirlenmiştir.
Holstein ırkı inek ve besi sığırı ile Holstein ve tüm melez ırk buzağıların şap hastalığına yakalandığında sürüden çıkarılmasının ekonomik açıdan daha uygundur.
KAS İÇİ YAĞ DÜZEYİ
Kaba yem veya korunmuş yağ ile kas içinde doymamışlık artırılırsa:
Raf ömrü (oksidadif stabilite) azalır.
Et rengi çabuk kırmızıdan kahverengiye dönebilir, koku ve tadı da bozabilir.
