75,4 milyar $
75,703 milyar $
Nedir bunlar biliyor musunuz?
İkincisi Tarımsal Üretim Değeri 2023 Yılı rakamı.
Yani çiftçilerin denizden, gölden, su’dan, tarladan, bağdan bahçeden, ahırdan ağıldan, kümesten, kovandan bilumum üretim araçlarında ürettiği 500 kalemi geçkin üründen 2023 yılında elde ettiği kazanç.
Gelir diyemiyorum, kazanç.
Yani ürettiği bütün ürünlerin çiftlik kapısındaki (satış öncesi) üretim değeri.
Brüt değer.
Ya ikincisi?
2023 Yılında Perakende Gıda Sektörünün yani market ve bakkalların Gıda Ürünleri satış cirosu.
Yaklaşık 145 milyar $’lık Perakende pazarının 75,4 milyar $’ı yani ~51,7’si Gıda Ürünü satışı.
Ham ya da işlenmiş olarak.
Yaklaşık 355.500 zincir ve bağımsız market perakendecisi var.
5 ve daha fazla zincir markete sahip 200 civarında market var.
Perakendeciler, Geleneksel Bakkal/Market Perakendecileri ve Organize/ Modern Market Perakendecileri olarak tasnif ediliyor.
Modern/Organize perakendeci bakkallar; çok formatlı perakende zincirleri, indirimli bakkal zincirleri, bölgesel bakkal zincirleri ve akaryakıt istasyonu marketlerinden oluşuyor. (Şekil 1.)
Geleneksel yerel market perakendecilerinin en büyük kısmı, Türkçe ‘de bakkal olarak adlandırılan, market ürünleri satan bağımsız marketlerdir.
Ayrıca her kasaba veya mahallede taze ürünler, et, kuruyemiş/kuru gıda ürünleri ve ekmek/fırınlanmış ürünler konusunda uzmanlaşmış ayrı mağazalar vardır. Geleneksel pazar yapısındaki diğer önemli kanal, taze ürünlerin, kuruyemişlerin, balıkların ve hatta bazı tekstil ürünlerinin üreticiler ve tüccarlar tarafından satıldığı açık hava pazarlarıdır. Bunlar haftalık çiftçi pazarlarıdır ve farklı mahallelerdeki sokaklarda düzenlenir.
Geleneksel Bakkallar/marketler, 2017’den sonra sahayı Modern/Organize marketlere devretmiş durumda. (Şekil2.)
2012 yılında %65,85-%34,15 şeklinde iken 2023 yılında durum tam tersi olacak şekilde ~%35 Geleneksel Bakkal ve marketler, %65 Modern Marketler şekline dönüşmüştür.
Bu tırmanışın bir sebebi var.
Bize göre işte o sebep hem yukarıdaki tırmanışı hem de raf fiyatı ile çiftçi fiyatı arasındaki makasın açılmasının da sebebi aynı zamanda.
Buraya geri döneceğim ancak Perakendecilerin Gıda Satışlarını anlatmaya devam edelim.
Modern/Organize Perakendeci Marketlerin bu 75,4 milyar $’dan (yani ortalama kur 23,79 TL/$ üzerinden ~1 trilyon 794 milyar TL) aldıkları pay ~48 milyar $ (~1 trilyon 143 milyar TL).
Geleneksel bakkal ve satış kanallarının payı ise 25,799 milyar $ (~613,76 milyar TL).
Bakkal/market E Ticareti ise 1,555 milyar $.
Şimdi gelelim bam telin bir öncesine.
Peki kim bu Organize/Modern Marketler?
Ya da bunların içindeki ilk 10 kimler?
Yarı kamu sayılan Tarım Kredi Marketlerin 2023 yılındaki 2.148 marketini saymazsak ilk ondaki market sayısı 45.581 adet (2023). Sadece 2023’te 3.040 Adet yeni market açılmış.
Peki 75,4 milyar $’dan ne kadar pay almışlar?
Kooperatif Marketler hariç %42,1 ve 31,049 milyar $.
Peki meşhur 3 harfliler ve yan marketleri ne durumda?
38.456 adet market 3 firmaya ait.
İlk 10’nun adet olarak (kooperatif market hariç) ~%85’i.
İlk 10 içinde ciroları ise 23,381 milyar $ ve ilk 10 içindeki payı ~%75,3.
Anlaşılacağı üzere perakende market piyasasında kralların kralı dillere pelesenk olduğu şekilde üç harfliler.
Şimdi yukarıda yarım bıraktığımız yere geri dönelim.
2012’den sonraki sıçramanın sebebi bize göre 5957 Sayılı Sebze ve Meyveler ile Yeterli Arz ve Talep Derinliği Bulunan Diğer Malların Ticaretinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun ve bunun uygulamasına dair olan 07.07.2012 Tarihli 28346 sayılı Sebze ve Meyve Ticareti Toptancı Halleri Yönetmeliği.
Kanun ve yönetmelik sonrası Hal Kayıt Sistemine de yansıyan belirgin bir alım satım yetkilisi var.
Hal Dışı Tüccar.
Hal Kayıt Sistemi linkinde (https://www.hal.gov.tr/Sayfalar/HalKay%C4%B1tSistemi.aspx) 30.09.2013 tarihi itibariyle kayıtlı “Hal Dışı Tüccar” sayısı 2.525 iken şu an itibariyle 9.271 olmuş.
Daha önce kayıtlı sıfat sayısı 31.896 iken 68.872 olmuş.
11 Yılda Hal Dışı Tüccar sayısı ~%267 artarken, Hal İçi Tüccar sayısı %36 artmış.
Bu ne anlama geliyor?
Hal İçi Tüccar adından da anlaşılacağı üzere hal içinde, Hal Dışı Tüccar ise Hal İçi Tüccara yapacağı alım dışında hal dışında faaliyette bulunan tüccardır.
Hal İçi Tüccar üreticiden, hal içinde ve dışında hem üreticiden hem de bütün diğer tanımlanmış kişi/kişiliklerden alım yapabilir. Hal’e giren ürünü ise pazarcılar ve Hal İçi diğer tüccarlar dahil hemen herkese satabilir.
Hal Dışı Tüccar ise bu kanun ve yönetmelik ile ihdas edilmiştir. Amaç rekabetçi bir piyasa oluşturmak ve hal içinde sınırlı olan dükkân sayısı nedeniyle serbest piyasa koşullarını çalıştırmak.
Klasik söylem yani.
Bu söylemi tarım için duyduğunuzda -artık- durup bir düşünmeniz lazım. Nasıl tırtıklanacağız diye!
Hal Dışı Tüccar ise üreticiden satın alım yapabilir, ithalat, üretici, komisyoncu, depo/tasnif ve ambalajlama, üretici örgütlerine sevk edebilir. Sadece Hal İçi Tüccarlara satış yapabilir. Yani iş satışa gelince hal dışı tüccarlar, son tüketiciye (market, manav, pazarcı, otel, lokanta, yurt, yemek fabrikası, hastane) ürün satışı yapamazlar.
Sonuç olarak hal dışı tüccarlar, hal içi tüccar sıfatı taşımayan kimseye ürün satamazlar.
Gel gelelim Kaz’ın ayağı öyle mi?
Zincir marketlerinin hepsinin Türkiye’nin farklı yerlerinde hal içi tüccar sıfatı ile faaliyet yürüttükleri bilinmektedir. Aynı zamanda hal içi tüccar ve ihracatçı sıfatı aynı anda kullanılabildiği için, hal dışı tüccarlar dolaylı yollar ile ihracatçı ve zincir marketlere ürün gönderebilmektedir.
Şimdi dönelim rakamlara ve işin gerçekliğine. Yani hayatın olağan akışına.
Mevzuat yani 2012 sonrası nasıl ki zincir marketler artmış, aynısı Hal Dışı Tüccarlar içinde gerçekleşmiş.
Hal Dışı Tüccarların bir de Hal İçi Tüccar versiyonu oluşmuş.
Hayatın olağan akışı ya da sermaye ve tekelleşmenin olağan davranışı, söylendiği gibi rekabetçi değil, birleştirici (tekelci denebilir) bir sonuç olarak karşımıza çıkmış.
İşin özü, ister istemez piyasa bir şekilde tüccarlar lehine kontrol altına girmiş.
Yani zincir marketler, hal içinde ve dışında kendi piyasalarını kurabilir olmuşlar ve yapmışlar/dır.
Peki ne olmuş bu durumda?
Yaklaşık yıldan yıla değişen 48-55 milyon ton yaş sebze ve meyvenin piyasadaki en büyük tedarikçileri olmuşlar.
Karar mercii olmaya, raf ile çiftçi arasındaki fiyatı etkilemeye başlamışlar.
Biz de o gün bu gündür bağırıp duruyoruz.
Piyasayı DENGELEYİCİ, DÜZENLEYİCİ, DENETLEYİCİ bir KURUM/KURULUŞ olmadan yani TAMPON MEKANİZMALAR, yani REGÜLASYON UNSURU olmadan hem üretici hem de tüketici kaybediyor, kaybedecek, kaybetmeye devam edecek diye.
Böylesine büyük bir piyasada ne kadar olduğunu bilmediğimiz hammadde ve ön işlenmiş ürünün doğrudan alım satımı bu zincir marketler için (bir şekilde) yapılabiliyorsa, sorun sadece geleneksel marketlerin yok olmasıyla ilgili değildir.
Halkın alım gücü, fakirleşmesiyle de ilgilidir.
Hatta konu stokçuluk, fahiş fiyat, zabıta, asayiş işi de değildir. Bunlar olsa olsa tali unsurdur.
Hemen eklemeliyim ki elbette ki tek günah keçisi söz konusu Tüccarlar değildir.
Pek çok faktör var.
Verirsen imkânı ticaretin kuralları işler.
Bu durumda en baştaki 45-50 bin market günde 1 ton ürün alsa, yılda 18-20 milyon ürün eder.
Yani neredeyse üretimin %40’ı.
Bu durumda sizin piyasayı kontrol etmeniz mümkün mü?
Çiftçinin ya da üretici örgütlerinin ya da pazarcıların bu güç ile mücadele etmesi mümkün mü?
Hangi üreticinin, örgütünün, pazarcının ön işleme, ayıklama, tasnifleme, soğuk muhafaza, saklama, depolama, taşıma, biriktirme imkânı var?
Varsa ne kadar var?
Şimdi anladık mı bu işlerin bam teli neresi?
Taa en başa dönersek eğer;
Bütün ülkenin ürettiği TARIMSAL ÜRETİM DEĞERİ ile bu ürünlerin hem hammadde (birincil) hem de işlenmiş kısmının perakende pazarının değeri aynı değer.
Yani artık o mu bu mu demeye gerek yok.
Tarım Ürünleri Pazarlama zincirini sil baştan yeniden yapmak zorundayız.
Eğer istiyorsak?
Bağlayalım yazıyı.
Sabrınız için teşekkür ederim.
Gördüğünüz üzere beş milyondan fazla çiftçinin, yaklaşık 20 milyon insanın ürettiği üründen elde ettiği kazanç ile o ürünlerin bir kısmı ile elde edilen gelir aynı olunca sormak gerekmez mi?
ÜRETİP TE Mİ SATSAK,
ÜRETMEDEN Mİ ALIP SATSAK?
Not: TOB, 2023 Tarımsal Üretim Değerini 68,5 milyar olarak ifade ediyor. Kaynak olarak DB ve FAO’yu gösteriyor. FAO 2023 değerini vermiyor. 2023 Penceresi henüz açık değil. 2022 verilerini veriyor. 2022 verisi ise ABD $ Cari Değeri 73,207milyar. Bizim Kaynağımız ise OECD 2024 Politika İzleme Değ. Raporundaki 2023 Tahmini (75,703 milyar $).
Kaynaklar: ABD GAİN Perakende Gıdalar 2023 Türkiye Rp. Ve Rapor Kaynakları.
